ΕΝΑΡΞΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑΣ Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΗΣ

ΚΑΙ ΜΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΕΣΕ ΤΟ ΘΕΜΑ ΜΕΤΟΝΟΜΑΣΙΑΣ  ΤΗΣ ΠΛΑΤΕΙΑΣ ΦΡΕΙΔΕΡΙΚΗΣ (ΛΥΤΑΡΑ) ΣΕ ΠΛΑΤΕΙΑ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΡΑΘΕΤΩ ΕΝΑ ΑΡΘΡΟ ΣΧΕΤΙΚΟ   (του φιλόλογου Σαράντη Καργάκου) ΠΑΡΑΚΑΤΩ.

Υ.Γ. (κι ας ξέρω μόνο εγώ τί έχω να τραβήξω απο τον Γιάννη τον Λυτάρα....)     Π.Λ.

Το έτος 334 π.Χ. αποτελεί χρονολογία – σταθμό όχι μόνο της ελληνικής, αλλά και της παγκόσμιας ιστορίας. Γιατί κατά το έτος αυτό αρχίζει η κατά των Περσών εκστρατεία του Αλεξάνδρου, από την οποία γεννήθηκε ένας καινούργιος κόσμος, τον οποίο με δύσκολα συγκρατούμενη υπερηφάνεια ιχνογραφεί ο Κωνσταντίνος Καβάφης.

…Κι απ’ τη θαυμάσια πανελλήνιαν εκστρατεία
την νικηφόρα, την περίλαμπρη,
την περιλάλητη, την δοξασμένη
ως άλλη δεν δοξάστηκε καμμιά
την απαράμιλλη – βγήκαμ’ εμείς:
ελληνικός καινούργιος κόσμος μέγας!

      Εκείνο που, από στρατιωτική και πολιτική άποψη, πρέπει να τονισθεί και να προσεχθεί είναι τούτο: τόσο ο Φίλιππος, όσο και ο Αλέξανδρος, οργάνωσαν εκστρατεία κατά της Ανατολής, αφού προηγουμένως είχαν εξασφαλισμένα τα νώτα τους. Ειδικότερα για τον Αλέξανδρο, δεν αρκούσε η αναγνώριση των Ελλήνων ούτε η συντριβή της δυνάμεως των Θηβών. Αυτό που προείχε ήταν η πλήρης καθυπόταξη των προς Βορράν της Μακεδονίας φυλών. Αυτό το κεφάλαιο, το πρώτο της μεγάλης ιστορίας που έγραψε με το ξίφος του και το πνεύμα ο μέγας Μακεδών στρατηλάτης, έχει διαφύγει από την οπτική των περισσοτέρων ιστορικών. Που βλέπουν περισσότερο την υποταγή της Ασίας και παραβλέπουν την υποταγή της Βαλκανικής. Αν ο Αλέξανδρος δεν είχε υποτάξει την Χερσόνησο του Αίμου (που κακώς αποκαλούμε Βαλκανική) δεν θα κατόρθωνε να υποτάξει την Ανατολή.

      Το δίδαγμα για μας είναι προφανές. Είναι αδύνατον να χαράξουμε εθνική στρατηγική προς αντιμετώπιση της τουρκικής απειλής, εφόσον θα έχουμε σε εκκρεμότητα ζητήματα – προβλήματα βορείως των συνόρων μας.
      Για τον λόγο αυτό, ας μας επιτραπεί να αναφερθούμε στην ελάχιστα γνωστή αυτή σελίδα της πολεμικής – πολιτικής δράσης του Αλεξάνδρου:
      Μόλις μπήκε η άνοιξη του 335 π.Χ. ο Αλέξανδρος πέρασε τον Νέστο και μέσα σε λίγες μέρες έφτασε στον Αίμο. Στόχος ήταν να λυτρώσει την Μακεδονία από τις επιθέσεις των Τριβαλλών, που πιεζόμενοι από τους Κέλτες είχαν εγκατασταθεί στα εδάφη της βόρειας Βουλγαρίας. Τα κορυφαία γεγονότα της εκστρατείας ατής είναι τα ακόλουθα: α) Η διάβαση των δυσπρόσιτων στενών της Σίπκας, που φυλάσσονταν από άγρια θρακικά φύλα, χωρίς να χάσει ούτε έναν στρατιώτη. Β) Η πανωλεθρία των Τριβαλλών στον Λύγινο ποταμό και Γ) το πέρασμα του Δούναβη σε μια νύχτα με 4.000 πεζούς και 1.500 ιππείς, για να κάνει επίδειξη δυνάμεως και να τρομοκρατήσει τους Γέτες.
Μετά απ’ όλα αυτά ήρθαν στον Αλέξανδρο πρέσβεις του βασιλιά των Τριβαλλών Σύρμου και άλλων φυλών που κατοικούσαν κοντά στο Δούναβη, για να δηλώσουν φιλία. Ηθικό δίδαγμα: στην πολιτική έχεις φίλους, όταν είσαι ισχυρός, όταν μπορείς και νικάς. Αλλιώς ισχύει ο αμείλικτος νόμος, τον οποίο επιγραμματικά διατύπωσε ο Βρέννος: «Vae Victis) (= ουαί τοις ηττημένοις). Ακολούθως ο νικητής Αλέξανδρος, πέρασε από τις φιλικές τώρα περιοχές των Αγριάνων, οι οποίοι κατοικούσαν στα εδάφη της Σερδικής (σημερινή Σόφια) και των Παιόνων. Παιονία λεγόταν τότε το μεγαλύτερο μέρος του σημερινού κράτους των Σκοπίων και το σωστότερο και σοφότερο θα ήταν να λεγόταν έτσι και σήμερα, προς αποτροπή δυσάρεστων επιπλοκών στο μέλλον, εις βάρος κυρίως των Σκοπίων. Την ειρηνική πορεία του Αλεξάνδρου τάραξε η πληροφορία: αποστάτησε από τη συμμαχία των Μακεδόνων ο βασιλιάς της Ιλλυρίας Κλείτος και μαζί του πήγε ο βασιλιάς των Ταυλαντίων Γλαυκίας. Ο Αλέξανδρος, που εγκαινίασε πολύ ενωρίτερα από τους Γερμανούς την τακτική του «κεραυνοβόλου πολέμου» επέπεσε κατά του Κλείτου κοντά στο Πέλλιο, πόλη της Ιλλυρίας, που λόγω της ισχυρής οχυρώσεως εμπόδιζε την πρόσβαση προς την Άνω Μακεδονία. Ο Κλείτος συνετρίβη και κατέφυγε στους Ταυλαντίους. Εν των μεταξύ ξέσπασε το κίνημα των Θηβών, που ο Αλέξανδρος κατέπνιξε με τρόπο σκληρό εντός ολίγων ημερών. (Κατά μία παράδοση, που κατά πάσα πιθανότητα οφείλεται στον Κλείταρχο, ο Αλέξανδρος θα συγχωρούσε τον τους Θηβαίους, αν δέχονταν τις προτάσεις του. Δυστυχώς αυτές απορρίφθηκαν, λόγω της εμμονής των επανελθόντων εξορίστων).

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ – ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ
      Την άνοιξη του 334 π.Χ. τα πάντα είναι έτοιμα. Ο στρατός του Αλεξάνδρου, αποτελείται από 30.000 πεζούς και 5.000 ιππείς. Βάση του στρατού είναι η Μακεδονική Φάλαγγα, που πλαισιώνεται από 1.500 Θεσσαλούς ιππείς, 7.000 πεζούς και 600 ιππείς Έλληνες συμμάχους και από 5.000 άλλους Έλληνες μισθοφόρους. Η Κορινθιακή Συμμαχία έθεσε στη διάθεση του Αλεξάνδρου και 160 τριήρεις. Η σπουδαιότερη επιθετική δύναμη είναι το μακεδονικό ιππικό, αποτελούμενο από ευγενείς Μακεδόνες, τους «ετέρους». Αυτοί ήταν χωρισμένοι σε 7 – 8 ίλες, μεταξύ των οποίων ξεχώριζε η πιο επίλεκτη, λεγόμενη «βασιλική ίλη».
      Πολλοί που έχουν γράψει για την πολεμική τακτική του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου δεν έχουν –λόγω ελλείψεως στρατιωτικών γνώσεων – εξηγήσει επαρκώς τη χρήση της φάλαγγας και του ιππικού την ώρα της μάχης. Ο Αλέξανδρος, ως προς τη διεξαγωγή της μάχης, δεν ακολούθησε την τακτική του πατέρα του, αλλά την τακτική των Θεσσαλών. Χρησιμοποίησε, δηλαδή, σαν δύναμη κρούσεως το ιππικό, ενώ η φάλαγγα ήταν «όπλο συνοχής». Αντίθετα ο Φίλιππος την χρησιμοποιούσε σαν όπλο κρούσεως. Ο Αλέξανδρος με τη Φάλαγγα έκανε χρήση του λεγόμενου, στη στρατιωτική γλώσσα, «ωθισμού». Δηλαδή, οι 16 ζυγοί της φάλαγγας, έχοντας μπροστά από τον πρώτο ζυγό τους «λοχαγούς», προχωρούσαν εναντίον του εχθρού («προσπέλαση»). Όταν ερχόταν η στιγμή της εφόδου («εμβολή»), οι στρατιώτες των πίσω γραμμών κρατούσαν τη σάρισα (δόρυ 7 μέτρων) σε θέση «προτείνατε», ώστε να βγαίνει πιο μπρος από το στήθος των στρατιωτών του πρώτου ζυγού και έπεφταν με όλη τη δύναμη του σώματός τους στον μπροστινό τους στρατιώτη . Έτσι, με συνεχείς ωθισμούς (σκουντήματα), οι δεκαπέντε ζυγοί ωθούσαν (σκουντούσαν) τον πρώτο ζυγό να προχωρά συνεχώς προς τα εμπρός. Το σύστημα αυτό προϋπόθετε ομαλό πεδίο μάχης. Ενώ, λοιπόν, η φάλαγγα ακινητοποιούσε ή απωθούσε την απέναντι παράταξη, ο Αλέξανδρος σαν σφήνα εισχωρούσε με το ιππικό του σε κάποιο αφύλακτο πλευρό του αντιπάλου και δημιουργούσε ρήγμα. Με άλλα λόγια η φάλαγγα στα χέρια του Αλεξάνδρου έπαιξε το ρόλο του άκμονος (αμόνι) και το ιππικό το ρόλο της σφύρας (σφυριού). Έθετε τον αντίπαλο μεταξύ σφύρας και άκμονος. Η μεγαλοφυΐα του Αλεξάνδρου ως προς την τακτική συνίσταται στα ακόλουθα:
Α) Είναι ο πρώτος που χρησιμοποίησε το ιππικό σαν ανεξάρτητο όπλο κρούσεως.
Β) Συνεδύαζε τη δράση πεζικού και ιππικού, ώστε να έχει το άθροισμα της ωφελιμότητος και των δύο όπλων. (Αυτό μου το εξήγησε προ πολλών ετών ο στρατηγός Νεόκοσμος Γρηγοριάδης. Όπως ο ίδιος είχε γράψει (Βλ. περιοδ. «Ελληνικά Γράμματα», τεύχος 3, 16 Ιουλίου 1928, σελ. 103), η τακτική του Αλεξάνδρου συνίσταται: «Στόμωμα του εχθρικού μετώπου με τη φάλαγγα κι επέλαση στο πλευρό του σύγχρονα».
      Ο Αλέξανδρος παρέλαβε και τη φοβερή πολεμική μηχανή που είχε δημιουργήσει ο πατέρας του, το μηχανικό. Το μηχανικό περιελάμβανε πολιορκητικές μηχανές και άλλα μέσα για την κατασκευή δρόμων και γεφυριών. Υπήρχαν ακόμη σκαπανείς για το άνοιγμα φρεατίων και ορυγμάτων και ανιχνευτές («βηματισταί»). Τα οικονομικά μέσα για την εκστρατεία ήταν πολύ περιορισμένα. Ο ιστορικός Αριστόβουλος, γράφει ότι στο δημόσιο ταμείο υπήρχαν μόνο 70 τάλαντα και 200 άλλα εξασφαλίστηκαν με πολεμικό δάνειο! Όταν ο Αλέξανδρος, που διέθεσε όλη την προσωπική περιουσία του, ρωτήθηκε από κάποιον φίλο του, τι του απομένει, αποκρίθηκε: «Η ελπίς».
      Τη διοίκηση της Μακεδονίας ανέθεσε ο Αλέξανδρος στον Αντίπατρο, στον οποίο άφησε 12.000 πεζούς και 1.500 ιππείς.
Το επιτελείο του Αλεξάνδρου αποτελούσαν οι παλαιοί συνεργάτες του Φιλίππου, αλλά και με πλειάδα νέων αξιωματικών, που μεγάλωσαν και μορφώθηκαν μαζί με τον Αλέξανδρο. Ο Παρμενίων ήταν υπαρχηγός και αρχηγός του πεζικού. Ένας του γιος, ο Φιλώτας, ήταν αρχηγός του ιππικού και ο άλλος ο Νικάνωρ, ήταν αρχηγός του υπασπιστών. Ο Κάλλας διοικούσε τους Θεσσαλούς και ο Αντίγονος τους λοιπούς Έλληνες. Πέντε άλλοι στρατηγοί της Φάλαγγας (Κράτερος, Περδίκκας, Κοίνος, Αμύντας, Μελέαγρος) θ’ αναδειχθούν στη διάρκεια της εκστρατείας. Στους προσωπικούς φίλους του Αλεξάνδρου περιλαμβάνονται οι Ηφαιστίων, Νέαρχος, Πτολεμαίος, Σέλευκος, Λυσίμαχος, Λαομέδων, Κλείτος. Μεταξύ αυτών, εξαιρετική θέση κατέχει ο Ευμένης ο Καρδιανός, που διευθύνει τη σύνταξη των «Εφημερίδων», δηλαδή την καταγραφή των πεπραγμένων της εκστρατείας.
Στο επιτελείο του Αλεξάνδρου περιλαμβάνεται κι ένας όμιλος ιστορικών, ρητόρων, φιλοσόφων, επιστημόνων. Από αυτούς ξεχωρίζουν ο Καλλισθένης από την Όλυνθο, φιλόσοφος και ιστορικός, γνωστός από το έργο του «Ελληνικά», ο Ανάξαρχος, μαθητής του Δημοκρίτου, και ο Πύρρων, μαθητής του Ανάξαρχου, ο θεμελιωτής της σκεπτικής φιλοσοφίας, ο ιστορικός Αριστόβουλος, ο κυνικός φιλόσοφος Ονησίκριτος και ο Ανδροσθένης ο Αμφιπολίτης που εξερεύνησε τα παράλια του Αραβικού κόλπου και έδωσε στην επιστήμη πολύτιμες πληροφορίες. Χάρη σ’ αυτό το επιτελείο η εκστρατεία του Αλεξάνδρου χαρακτηρίστηκε – κάπως υπερβολικά – «ένοπλος επιστημονική εξερεύνηση»    

ΑΝΑΧΩΡΗΣΗ – ΠΟΡΕΙΑ – ΜΑΧΗ ΓΡΑΝΙΚΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ
      Ως τόπος συγκεντρώσεως και αναχωρήσεως ορίστηκε η Αμφίπολη. Από εκεί ο Αλέξανδρος προχώρησε, διέσχισε τη Θράκη, πέρασε τον Ελλήσποντο και ανέβηκε στην Τροία. Εδώ έκανε θυσίες στον πρόγονό του Αχιλλέα, θέλοντας να συνδέσει την εκστρατεία του με εκείνη του Αγαμέμνονα. Θεωρούσε, δηλαδή, τη δική του εκστρατεία ως δεύτερη πανελλήνια εκστρατεία, πράγμα που αποστομώνει τους αμφισβητίες της ελληνικότητας των Μακεδόνων. Κατόπιν βάδισε εναντίον των Περσών. Στην περίοδο αυτή η Περσία διέρχεται μεγάλη εσωτερική κρίση. Είναι ένας γιγάντιος πλαδαρός μηχανισμός. Ο στρατός της αποτελείται κυρίως από Έλληνες μισθοφόρους. Παραμένει όμως ένας γίγαντας με ανεξάντλητους οικονομικούς πόρους. Κυβερνάται από τον Δαρείο Γ΄ τον Κοδομανό, άνθρωπο άβουλο και άτολμο, άρα ακατάλληλο να αντιμετωπίσει τον θυελλώδη Μακεδόνα στρατηλάτη.
Ο περσικός στρατός ανέμενε τον Αλέξανδρο στον Γρανικό ποταμό. Την απόκρουσή του είχαν αναλάβει οι σατράπες της Μ. Ασίας, με επικεφαλής τον Αρσίτη. Αυτοί διέθεταν 20.000 Πέρσες και ίσο αριθμό επιλέκτων Ελλήνων μισθοφόρων υπό την ηγεσία του Μέμνονα του Ροδίου. Ο Μέμνων, ιδιοφυής στρατιωτικός, στο στρατιωτικό συμβούλιο συνέστησε στους Πέρσες ν’ αποφύγουν τη μάχη «εκ παρατάξεως» και να υποχωρήσουν καταστρέφοντας τους αγρούς, ενώ παράλληλα ο περσικός στόλος με την παρουσία του στα ελληνικά ύδατα και την παροχή χρημάτων θα ξεσήκωνε τους Έλληνες των δημοκρατικών κομμάτων. Το σχέδιο του Μέμνονα ήταν ένας συνδυασμός της τακτικής της «καμένης γης» (που εφάρμοσε ο Κουτούζωφ στον Ναπολέοντα και ο Κολοκοτρώνης στον Δράμαλη) και του αντιπερισπασμού.
Οι σατράπες βέβαιοι για την νίκη τους κι ένεκα φθόνου προς τον Μέμνονα, απέρριψαν το ευφυές σχέδιό του. Έκαναν ακόμη ένα λάθος, παρέταξαν πρώτο στις όχθες του Γρανικού το ιππικό και πίσω το πεζικό. Έτσι αχρήστευσαν και το πεζικό και τον παράγοντα «έδαφος». Ο Αλέξανδρος αντελήφθη αμέσως το σφάλμα και θέλησε να το εκμεταλλευθεί. Γι’ αυτό δεν άκουσε τη σύσταση του Παρμενίωνα γι’ αναβολή της μάχης. Επιτέθηκε, επικεφαλής του ιππικού, διασχίζοντας με ορμή τον ποταμό. Επειδή ξεχώριζε από τη λαμπρότητα της πανοπλίας, έσπευσαν προς το μέρος του οι επιφανέστεροι των Περσών. Με πολλούς από αυτούς μονομάχησε, σπάζοντας μάλιστα δύο δόρατα. Κινδύνευσε κάποια στιγμή σοβαρά, όταν ο Σπιθριδάτης ύψωσε πίσω του το κυρτό ξίφος, αλλά σώθηκε χάρη σε μια αστραπιαία ενέργεια του Κλείτου, που απόκοψε τον βραχίωνα του Σπιθριδάτη. Στο μεταξύ η Φάλαγγα μπόρεσε να περάσει στην απέναντι όχθη και ν’ απωθήσει τον αντίπαλο. Οι Πέρσες ιππείς υποχωρούν και συμπαρασύρουν και του πεζούς. Ο Αλέξανδρος ακολούθως στρέφεται εναντίον των Ελλήνων μισθοφόρων, που κατείχαν ένα ύψωμα πίσω από την παράταξη! Όσοι απ’ αυτούς σώθηκαν (περίπου 2.000), στάλθηκαν στην Μακεδονία για να καλλιεργούν τη γη, διότι «παρά τα κοινή δόξαντα τοις Έλλησιν Έλληνες όντες, εναντίον τη Ελλάδι υπέρ των βαρβάρων εμάχοντο». Η φράση αυτή αποτελεί μια αποστομωτική απάντηση προς εκείνους που αμφισβητούν τη φυλετική συγγένεια νοτίων Ελλήνων και Μακεδόνων.
Το τίμημα της μάχης υπήρξε βαρύ για τους Πέρσες. Έχασαν δύο σατράπες, 1.000 ιππείς και σχεδόν όλους τους πεζούς, εκτός από 2000 που αιχμαλωτίστηκαν. Οι μακεδόνες έχασαν, κατά τον Αρριανό, 85 ιππείς και 30 πεζούς. Κατά τον Πλούταρχο μόνο 34 άνδρες. Για να τιμήσει τους νεκρούς εταίρους, ο Αλέξανδρος ανέθεσε στον μεγάλο γλύπτη Λύσιππο την κατασκευή ανδριάντων που στήθηκαν στο Δίον, στο ιερό κέντρο των Μακεδόνων. Ακόμη έστειλε στην Αθήνα, για να τοποθετηθούν στην Ακρόπολη, 300 περσικές ασπίδες, με το γνωστό επίγραμμα: «Αλέξανδρος ο Φιλίππου και οι Έλληνες πλην Λακεδαιμονίων, από των βαρβάρων των την Ασία κατοικούντων». Και το επίγραμμα αυτό περίτρανα αποδεικνύει τον πανελλήνιο χαρακτήρα που ήθελε να προσδώσει στην εκστρατεία του ο Αλέξανδρος.
Οι συνέπειες της νίκης είναι προφανείς:
1) Εδραιώθηκε η θέση του Αλεξάνδρου στην Ασία και εξασφαλίσθηκαν οι υλικές προϋποθέσεις για τη συνέχιση της εκστρατείας.
2) Οι Μακεδόνες, που για πρώτη φορά συγκρούσθηκαν με Πέρσες, αποκτούν αυτοπεποίθηση και τη βεβαιότητα ότι μπορούν να τους νικήσουν και στην επικράτειά τους.
3) Ολόκληρη η Μ. Ασία πέρασε στην κυριαρχία του Αλεξάνδρου, ενώ κάθε προσπάθεια αντιστάσεως των κατά τόπους διοικητών παρέλυσε.
4) Ο Αλέξανδρος αντιλήφθηκε το μέγεθος του τολμήματός του, άμεση προσπέλαση και γι’ αυτό στην παραπέρα πορεία του ακολουθεί, όπως λέει ο Λίντελ Χάρτ, μια γραμμή «ζικ-ζακ», δηλαδή εφαρμόζει την έμμεση προέλαση.
5) Η μάχη του Γρανικού χαράκτηκε βαθειά στη συνείδηση του λαού και γι’ αυτό αιώνες αργότερα, στην Κωνσταντινούπολη, όταν οι «μακελλάρηδες» (= χασάπηδες) γιόρταζαν στον ιππόδρομο την καθιερωμένη συντεχνιακή εορτή τους, χόρευαν ένα χορό που οι βηματισμοί θύμιζαν το βηματισμό των Μακεδόνων στο Γρανικό. Ο χορός ήταν αναπαράσταση της μάχης. Λεγόταν δε «μακελλάρικος». Είναι ο δικός μας χασάπικος.    


ΣΑΡΑΝΤΟΣ  Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

Το παρόν άρθρο πρωτοδημοσιεύθηκε στον «ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ» στις 22 Δεκεμβρίου 1994.